(Với lòng ngưỡng mộ chân thành từ một người thuộc lớp đàn em đến các anh chị khoa Lý KGU)

Tháng trước, mình có đọc trên web KGU bài thơ “Bạch Dương”, tác giả là một nhà vật lý, đồng nghiệp của giáo sư Đào Tiến Khoa. Sau khi post lên, bài thơ nhanh chóng nhận được sự đồng cảm của nhiều người KGU. Mọi người bình luận rôm rả và câu chuyện đi đến nhận định những nhà vật lý là những người đa cảm và giàu tâm hồn nhất.  Nữ Đại sứ Huyền thì trích dẫn để khẳng định vật lý là môn khoa học tự nhiên lãng mạn nhất trong các môn khoa học cơ bản, cái nhìn của vật lý là cái nhìn chính xác nhưng đôi mắt của vật lý là đôi mắt thi vị và lãng mạn…

Suy ra từ người KGU thì cũng thấy quá đúng. Tuy các nhà vật lý lúc nào cũng luôn bận rộn, nhưng dấu ấn về trí tuệ, sự bay bổng và lãng mạn của họ trên văn đàn KGU góp phần đáng kể để trang web KGU có gì đó đặc biệt với bạn bè.  Người KGU vẫn nhớ những bài thơ tình của giáo sư Mai Xuân Lý xốn xang một thời trai trẻ với “lá Klion xanh xanh”, với biển không còn màu xanh khi vắng bóng “em”. Rồi những câu thơ như dòng phù sa lặng lẽ mà sâu nặng bồi đắp bến bờ của “Đệ Nhất Lục Bát” Đỗ Khắc Tuấn, những câu thơ rất trẻ trung, yêu đời “lao xao cuộc sống” của anh Dương Mạnh Cơ. Anh Đặng Thanh Lương bâng khuâng “thời gian” với những “cảm nhận đầu đời” về tháng ngày trong trẻo đã qua với những “Bé”, những “Mây” và cả khoảng lặng xao xuyến “Helsinki những ngày nắng ấm” và trong những ngày thảm họa hạt nhân Nhật Bản vẫn lung linh hình ảnh “một loài hoa dại” vươn lên trong nắng xuân... Những hồi ức sinh động về “cái thuở ban đầu lưu luyến”, hay là “chuyện tình Kommunalnik” của anh Trần Quý Huy, mà anh chị em vẫn quen gọi thân mật là anh Khửu, tiếc là anh dạo này núp hơi kỹ. Còn một trong hai tác giả của “những vần thơ tình ngô ngọng thời sinh viên” cũng là dân vật lý chính gốc - giáo sư Nguyễn Hoàng Lương, một người nhìn có vẻ rất khô khan và nghiêm khắc.  Xuất hiện có một chút xíu từ thuở hồng hoang mới lập web là chị Nguyễn Quê Hương, cô gái hiếm hoi trong làng toán lý, nhưng bài viết của chị về bạn bè cùng khóa, với văn phong đặc biệt mà chắc chắn chị được thừa hưởng từ người cha, nhà văn Nguyễn Thành Long làm mình nhớ mãi, rất mong được tiếp tục đọc những dòng viết của chị.  Mình rất ấn tượng với những bài viết rất giàu thông tin và đáng suy ngẫm nhưng không kém duyên dáng và cả hài hước của anh Phan Thanh Diện, chuyên gia Liên Xô học- Nga học của KGU, của một người đọc nhiều biết rộng như anh Ngô Văn Mơ (Văn)- dân Vật lý KGU duy nhất mà mình được hân hạnh "quen biết" từ thuở mình còn là sinh viên, rồi giáo sư Đào Tiến Khoa, anh Phạm Văn Hoài với bài viết về VL76 với chân dung rõ nét của từng người trong khóa, tóc dài, quần loe, chịu chơi mà học giỏi, tài hoa. Tất cả họ đều là dân vật lý KGU mình đấy thôi! Họ tài hoa quá, làm đôi khi mình cũng ước ao, giá mà mình có chút xíu tố chất của họ. Nhưng chỉ “đôi khi” thôi, vì nếu có được trí thông minh như họ thì mình cũng chẳng dám dấn thân và hy sinh cho khoa học được như họ!  Thời phổ thông, chả hiểu sao mà càng học lên thì mình lại rơi vào chuyển động "dốt dần đều" với các môn tự nhiên, nên vật lý cũng là nỗi ám ảnh của mình vào cuối cấp Ba. Vì thế, những ai giỏi  toán, giỏi Lý cũng gợi cho mình một cái gì đó bí ẩn và sự khâm phục.

Đêm hôm trước, chừng 2 h sáng mình lên mạng thấy email của chị Phương Thoa thông báo về seminar của giáo sư Đào Tiến Khoa,được tổ chức vào 8 h sáng hôm sau ở Đại Học Sư Phạm TP HCM, chủ đề về “Origins of elements”. Lúc đầu, mình lơ đãng vì thấy nó quá xa lạ với sở thích cá nhân, có nghe cũng chả hiểu gì mà cũng chẳng cần thiết cho cái cần câu cơm- nghề nghiệp của mình. Nhưng rồi mình chợt nghĩ hay là cứ thử nghe xem, lại có dịp được chiêm ngưỡng “nhân tài Đất Việt” tận mắt nữa!

Thế là sáng sớm hôm sau, mình lấy can đảm đến hội trường Đại Học Sư Phạm, nơi GS Khoa sẽ có buổi seminar. Hiểu nỗi “sượng sùng” của người ngoại đạo như mình trong một seminar chuyên ngành, GS trấn an: “Yên tâm đi, chắc em hiểu được 50%!!! Mà tới chỗ nào không hiểu hay không muốn nghe nữa thì cứ việc ra về! Đây không hẳn là một seminar, mà là một buổi gặp gỡ thân mật với các sinh viên, nghiên cứu sinh thôi!”

Mình mang theo cái e dè của người ngoại đạo bước vào hội trường. Xung quanh mình toàn là các bạn trẻ, rất trẻ, thế mà nhiều bạn đang là nghiên cứu sinh. Một tình cờ thú vị là mình gặp lại bạn cũ, PGS- TSKH Lê Văn Hoàng, là người tổ chức seminar này. Bạn Hoàng người Huế, nói năng vẫn duyên dáng, nhỏ nhẹ, rất Huế như ngày xưa, ngày mà bọn mình “lác cả mắt” khi được học cùng với một người vừa đi thi Olympic vật lý ở Bulgary về. Hơi xấu hổ là mình phải hỏi nhỏ anh Khoa là “ai thế, em nhìn thấy quen quen”, còn bạn thì đọc rõ cả họ tên mình, đúng là trí nhớ của nhà vật lý!  GS Khoa nhìn quanh và hỏi mình: “- Chị Thoa có đến không? Có khi “bà ấy” chỉ gửi mail thông báo thôi chứ chẳng tới đâu nhỉ!”  

Chắc tại anh Khoa nhắc quá nên bài giảng bắt đầu được một lúc thì thấy chị Thoa đi vào. Từ trên bục giảng, mình thấy anh Khoa cười rạng rỡ. Rồi trong bài giảng, thỉnh thoảng anh Khoa lại chêm vào vài câu trêu chị Thoa, kiểu như: “- Cái này chắc bà Thoa biết rõ” ,  hay là “phải thế không chị Thoa?”, làm sinh viên hết thảy quay đầu lại nhìn xuống bàn cuối, nơi chị Thoa đang ngồi nghe chăm chú như một sinh viên.

Hóa ra bài giảng của GS Khoa không chỉ về “origins of elements” như trong email thông báo, mà còn về lịch sử vật lý hạt nhân hiện đại, phần này thì mình hiểu gần hết (!!!) vì tóm tắt về tiểu sử của các nhà bác học từ thời Pitagor, Galie, Copecnic… cho đến một số nhà vật lý hạt nhân hiện đại, nhưng đến phần các học thuyết của họ thì mình mải mê xem ảnh và…thử kiểm tra lại trình độ tiếng Anh của mình, vì bản trình bày Powerpoint cũng bằng tiếng Anh. Buồn cười, mình thấy có cụm từ như “the heart of the matter”, chắc chắn dân học luật như mình chỉ biết “matter” là “vấn đề”, nhưng đến khi anh Khoa giảng (bằng tiếng Việt và nhiều khi chen lẫn tiếng Anh vì nhiều thuật ngữ khó tìm ra từ tương ứng bằng tiếng Việt) thì mình mới hiểu “matter” còn có nghĩa là “vật chất”, và “the heart” không chỉ có nghĩa là “trái tim” mà còn có nghĩa là “trung tâm”, hihi.

Mình cũng thích phần về lịch sử tạo thành vũ trụ và nguồn gốc các nguyên tố, vì GS Khoa giảng rất sinh động và cuốn hút.  GS sử dụng hình ảnh minh họa và tóm tắt các ý chính rất rõ ràng, nên các bạn trẻ rất chăm chú lắng nghe và có vẻ hiểu bài, mình đoán thế. Thỉnh thoảng GS ngừng lời, hỏi xem có ai biết khái niệm này chưa, nghe đến cái tên này chưa! Đến “Hubble” thì mình cũng hòa theo tiếng “có ạ” của vài bạn sinh viên, vì mình cũng biết được “Hubble telescope” là mang tên một nhà vật lý học người Mỹ, hihi! Có lúc GS cũng hơi thất vọng khi thấy các bạn trẻ lắc đầu, GS quay sang trách nhẹ TS Hoàng “Cái này phải hỏi thầy Hoàng tại sao thôi!” Còn mình, mình bị cuốn hút vào những hình ảnh minh họa thật đẹp về những red-giants, super-giant, “Supernova” và “Crap Supernova” với đủ màu sắc được ghi nhận qua những ống kính viễn vọng hiện đại nhất. Mình mơ màng nghĩ tới những ngôi sao khổng lồ khi kết thúc vòng đời của mình thì tạo ra những vụ nổ supernova mà đến khi ở trái đất nhìn thấy được qua những ống kính viễn vọng thì quá trình đó đã xảy ra trước đó cả ngàn năm.

(ảnh trên slide về "Crab Supernova", có hình con cua thật!)

Cả khi “chết” đi rồi, sau tiếng nổ “bùng” kéo dài hàng bao nhiêu năm thì những siêu sao mới đó lại bắt đầu một quá trình mới, một quá trình tái tạo năng lượng, bởi vật chất không ngừng chuyển động, như lời GS Khoa nói. Đang nghe GS Khoa giảng, mình lại nhớ đến câu thơ của nhà thơ Hoàng Nhuận Cầm “trong tiếng thở của thời gian rất khẽ” và tự hỏi không biết nhà thơ có được nghe giảng về khái niệm tương đối và tuyệt đối của không gian-thời gian trong vật lý hiện đại không!!! Mình ấn tượng đoạn GS Khoa kể về cô thực tập sinh Jocelyn Bell và phát hiện của cô về “pulsar” (mà mình hiểu một cách văn vẻ là “mạch đập của ngôi sao”, chả biết đúng không), nhưng cuối cùng người đoạt giải thưởng Nobel năm 1974 không phải là cô ấy, mà là người thầy của cô. Sự kiện đó cũng đã làm dấy lên những ý kiến phản đối trong giới chuyên môn lúc bấy giờ về sự bất công và phân biệt đối xử. Còn GS Khoa cũng hài hước: “- Thì sinh viên mới là người ngồi gặm bánh mì, uống Cola-cola dài dài để theo dõi thí nghiệm chứ ông thầy thì chỉ lâu lâu đến xem qua tình hình thế nào thôi!” khiến sinh viên đang nghe đều cười rộ lên vui vẻ.

GS cũng chia sẻ về những đam mê, những khao khát của người làm công tác khoa học trong chặng đường gian khổ kiếm tìm lời giải liên quan đến bản chất của những hiện tượng, những hy sinh và niềm hạnh phúc khi thành công, dù chỉ là ban đầu và trước mắt chúng ta, điều chưa biết thì mênh mông còn điều đã biết luôn hữu hạn. Qua trao đổi của GS với TS Hoàng lúc chưa bắt đầu hội thảo, mình biết là GS đã có được 1 học trò “ruột” rất có năng lực là em Lộc, người được xem như sẽ tiếp bước con đường của GS. Hàng năm, ngoài công việc chính ở Viện Năng Lượng Nguyên Tử, GS còn tham gia công tác giảng dạy, đào tạo, hướng dẫn nghiên cứu sinh. Mình cũng hiểu sơ qua về những khó khăn, những ưu tư của các thầy trong việc đào tạo thế hệ kế thừa ở môi trường Việt Nam, nhất là ở những môn khoa học cơ bản.

Mình dự kiến chỉ ngồi nghe bài giảng của GS Khoa đến chừng 9.30 thì quay về công ty để làm việc, nhưng mình cũng như các sinh viên, cũng quên luôn khái niệm thời gian (mà vừa được nghe thầy giảng qua) để ngồi nghe đến gần hết buổi sáng một cách hào hứng. Qua bài giảng, mình cũng cảm thấy là các nhà vật lý từ ngàn xưa quả thật đã rất lãng mạn với những giấc mơ chinh phục các vì sao, chinh phục vũ trụ. Là một người KGU, mình rất tự hào khi nghe TS Hoàng giới thiệu về KGU-Moldova là nơi đã đào tạo GS Đào Tiến Khoa, một chuyên gia về vật lý hạt nhân hàng đầu và nhiều nhà vật lý có tên tuổi như GS Mai Xuân Lý, PGS Hoàng Dũng, Nguyễn Mạnh Đức…

Kết thúc seminar, mình “báo cáo” với GS Khoa là mình hiểu được 50%, nhưng là 50% của phần giới thiệu tóm tắt về các nhà bác học từ cổ chí kim thôi! Cám ơn GS Khoa!

(Chị Thoa:- Cho mình xin soft copy bài trình bày của Khoa nhé!)