Tôi cùng dòng người đi dưới trời mưa xuân Hà Nội vào viếng thày. Vài  người hỏi tôi: - Ông học khóa nào? Tôi ậm ừ cho qua, vì tôi học không thuộc khóa nào.

Năm 2010, tôi được một anh cùng công tác giới thiệu với ông nội của vợ. Biết tôi là “Sếp” của cháu rể nên cụ tự mình pha trà mời khách. Tôi thưa  với cụ là sắp nghỉ hưu nên muốn học cách trồng và thưởng thức Địa lan kiếm Bắc Hà. Cụ bảo tôi là nhà giáo về hưu trồng lan là phù hợp. Rồi cụ kể, khi còn dạy học cụ ở tập thể trong nội thành, nhưng vì đam mê nàng lan nên nghỉ hưu thì chuyển ra đây để có đất cho em nó quần tụ. Cụ hỏi tôi về kiến thức trồng cây. Tôi đang nói với cụ về những hiểu biết của mình  thì có khách đến chơi.

Một cụ già, dắt chiếc xe đạp Thống Nhất cũ mà khung xe đã bong hết sơn để lộ lớp thép đen bóng. Chiếc biển đăng ký cũng tình trạng như các tuýp xe, lắc lư phát ra tiếng kêu lọc xọc. Phía sau là chậu lan với ba cần hoa đang nở.

Đặt chén trà vừa uống xong xuống bàn, vị khách nói với gia chủ: - Thưa cụ! Mấy năm trước, tôi mua của cụ một tép lan (1); năm nay mới cho hoa. Tôi thấy hoa của nó nở không giống với hoa mà tôi đã được xem. Cụ xem giúp xem có bị nhầm không vì hôm ấy các cháu nó tách nhiều loại.

Cụ bảo thằng cháu nội bê chậu lan vào nhà, rồi bật đèn cho sáng. Cụ xoay chậu hoa để ngắm các cần hoa rồi nói với khách:- Đúng đấy cụ ạ! Không nhầm được. Những cái bất biến vẫn vậy, những cái thường biến thay đổi là bình thường. Vì điều kiện nuôi trồng của cụ khác với tôi. Tôi khẳng định với cụ là không nhầm, vì hôm ấy chính tôi và cụ đổ chậu lan ra. Tôi xé cho cụ ba thân hướng đẹp nhất. Nhưng sau đó tôi và cụ vào nhà uống trà . . . Thấy nét mặt chủ nhà thay đổi và vị khách biết mình đã lỡ lời nên không nói tiếp. Thấy hai cụ rơi vào tình huống khó xử nên tôi nói với vị khách. Thưa cụ, cháu đang tập trồng lan; nếu được cụ để lại cho cháu chậu lan này.

Vị khách ra về, Cụ chủ nhà nói với tôi: Thật tội! Bao nhiều năm chơi lan mà không biết những điểm bất biến và thường biến của cây hoa. Biết cụ đang bực mình nên chúng tôi xin phép ra về.

Khi tôi chính thức nghỉ hưu và bắt đầu trồng lan thì cụ lâm bệnh nặng. Những lần vào bệnh viện thăm cụ, tôi không lỡ hỏi về những bất biến và thường biến mà cụ đã nhắc tới. Tôi đã gặp nhiều thành viên trong gia đình để tìm hiểu, nhưng mọi người không để tâm  đến việc chơi lan của cụ.

Lần cuối cùng cụ nói về chơi lan khi tôi đến thăm cụ tại bệnh viên: “ Chơi địa lan là phải biết cái gì trên cây lan là bất biến, cái gì là thường biến. Nó là cơ sở để người chơi nhận biết, để người chơi tác động hạn chế cái xấu, nâng vẻ đẹp của lan”.

Trong điếu văn tiễn biệt hôm nay, không một lời nào nói về thú chơi mà cụ đã dày công nghiên cứu những năm cuối đời. Nhưng có một người học trò kính cẩn nghiêng mình hứa sẽ tiếp tục tìm hiểu về những bất biến và thường biên của địa lan mà thày ấp ủ.

Ghi chú: (1) - Tép lan là một đơn vị Địa lan kiếm để trồng gồm 2-3 thân hoặc 2 thân một mầm. Đây là thuật ngữ mà các cụ ngày xưa thường dùng. Hiện nay chúng tôi trồng 1 thân thậm chí khi thí nghiệm về sức sống mãnh liệt của địa lan đã bổ đôi củ lan ra trồng mà hai nửa củ vẫn đẻ mầm bình thường.

Hà Nội: 11/3/2015.