ÂM THANH HÀ NỘI NGÀY XỬA, NGÀY XƯA.

Hôm nay tôi mạo muội hoài niệm tí chút về những « âm thanh » ngày xưa của thủ đô Hà Nội chúng ta.

Tôi không sanh ra ở Hà Nội nhưng sống và lớn lên ở đó từ những năm 1958, 1959, lúc mới lên 5, lên 6 tuổi. Tôi may mắn được sống gần khu phố cổ, nơi 36 phố phường. Căn nhà tôi ở là số 19 Tràng Thi, cách Tháp Rùa khoảng độ 500m.
  « Âm Thanh Hà Nội » bắt đầu từ Không giờ 0. Hàng ngày cứ từ khoảng nửa đêm đến 3, 4 giờ sáng là có tiếng gọi cửa từng nhà: « Đổi thùng ! ». Bây giờ chắc chắn nhiều người không thể hiểu « đổi thùng » là gì. Xin giải thích, nhắc lại để người đã quên thì hồi tưởng, người chưa biết thì hiểu rõ. Hồi đó ở Hà Nội, phần lớn nhà vệ sinh ( nhà xí ) của các hộ dân phố được trang bị 1 cái thùng bên dưới lỗ đại tiện, giống như thùng gánh nước ; cứ sau 2, 3 ngày thì có người đến lấy thùng đầy phân ra và đổi thùng khác vào. Cho nên những người làm công việc đó chỉ làm vào ban đêm và gọi cửa từng nhà « đổi thùng » là như vậy. Những người làm công việc « đổi thùng » ấy là những người trông vô cùng cực khổ, lam lũ ( hay vì họ cố tình ăn mặc như vậy trong khi làm cái nghề trên ?) và thường có nguồn gốc từ làng Cổ Nhuế. Cuối những năm 60 đầu 70 các nhà xí  kiểu đó dần dần biến mất nên âm thanh « đổi thùng » cũng từ đó mà tuyệt chủng. Lẽ dĩ nhiên âm thanh « đổi thùng » mất đi, buồn ít mà vui nhiều vì Hà Nội của chúng ta văn minh, sạch sẽ lên.

Đến 4, 5 giờ sáng là lúc bắt đầu vang lên tiếng "leng keng" của tàu điện. Ở đây tôi muốn bổ sung một chi tiết: Âm thanh "leng keng" kia phát ra từ đâu trên tàu ? Tôi đã từng quan sát và biết được: Sàn gỗ dưới chân ông lái tàu được khoét 1 lỗ nhỏ, họ hàn 1 cây sắt giống như cái dùi trống vào 1 miếng sắt tròn cong cong ở bên trên và được đỡ bằng 1 đoạn lò so cao khoảng nửa gang tay. Khi cần báo hiệu, ông lái lấy chân đạp liên tục xuống miếng sắt, lập tức cái dùi cũng gõ dồn dập vào 1 thanh sắt dưới gầm tàu và thế là tiếng "leng keng" cứ phát ra liên hồi từ đó, báo hiệu tàu tới bến dừng lại hoặc bắt đầu xuất phát. Hồi đấy Hà nội có 4 tuyến đường tàu điện rất thuận tiện cho việc di chuyển qua lại từ trung tâm thành phố ra ngoại thành và không gây ô nhiễm môi trường. Đó là những tuyến đường: Bờ Hồ - Hà Đông, Bờ Hồ - Cầu Giấy, Bờ Hồ - Bưởi, Bờ Hồ - Chợ Mơ.

Cuối những năm 50 tới giữa những năm 60 vào lúc 7 giờ sáng, 11 giờ trưa, 13 giờ và 17 giờ, khắp thành phố vang lên tiếng « còi u » mà người dân Hà nội lúc bấy giờ gọi là "còi tầm". Có nghĩa là còi báo hiệu giờ làm việc và giờ tan tầm. Theo tôi được biết thì hệ thống còi được đặt trên nóc Nhà Hát Lớn. Đến thời Mỹ leo thang đánh phá miền Bắc bằng không quân (1965), trong đó có Hà nội, Hải phòng...., « còi tầm » không còn nữa, nó đã « về hưu » sau khi đã hoàn thành xuất sắc nhiện vụ trong thời bình, thay vào đó là tiếng còi « báo động », « báo yên » của thời chiến. Tiếng còi « báo động » luôn hú dồn dập, kéo dài, thúc giục người dân Hà Nội khẩn trương trước nguy cơ tấn công oanh tạc của máy bay Mỹ. Nó mang đầy tính chiến đấu và vang lên cùng lúc với tiếng loa phóng thanh truyền đi : « Đồng bào chú ý! Đồng bào chú ý! Máy bay địch cách Hà nội 100..., 80..., 50..., 30..., km về phía Tây Nam (hoặc phía Đông Nam) đồng bào khẩn trương xuống hầm trú ẩn. Các lực lượng vũ trang chuẩn bị sẵn sàng chiến đấu !... ». Sau đó là tiếng máy bay Mỹ gầm rú như muốn xé nát bầu trời vốn hiền hòa và bình yên của Hà nội. Tiếng những chiếc máy bay Mig của ta lao vút lên không trung, nhập vào cuộc chiến đánh đuổi lũ "Quạ đen" hung ác... Đâu đó vang rền tiếng nổ của bom rơi mà máy bay địch đã ném xuống,  rồi xen lẫn tiếng súng cao xạ, tiếng tên lửa SAM 2 ( đất đối không) bắn trả  kẻ thù... Nếu vào ban đêm thì ngoài tiếng nổ ra ta còn có thể quan sát thấy những vệt lửa sáng vụt lên trời từ các vũ khí phòng không của Việt Nam nhằm bắn máy bay địch, cũng như những đám cháy lớn trong khói lửa mịt mù - hậu quả của các trận ném bom gây ra. Sau rồi tiếng gầm rú của máy bay oanh tạc Mỹ xa dần, tiếng bắn trả chúng cũng thưa thớt đi… Tiếp theo là tiếng còi « báo yên » nổi lên, không dồn dập như còi « báo động », kéo dài, nhỏ dần, rồi tắt hẳn. Đồng thời tiếng loa phóng thanh vang lên: « Đồng bào chú ý! Máy bay địch đã ra khỏi vùng trời Hà Nội, hoặc máy bay địch đã bay xa…Đồng bào nhanh chóng trở về tiếp tục công việc,... Đôi khi phát thanh viên còn thông báo chiến công của quân dân khu vực nào đó bắn rơi máy bay và bắt sống giặc lái Mỹ.

Giữa năm 1971 tôi rời Hà nội nên không biết sứ mệnh của tiếng "còi" đó sau này ra sao.

Khoảng 8, 9 giờ sáng trở đi, đây đó trong khu phố cổ vang lên tiếng rao"Tào Phớ !" - một món ăn dân dã. Không biết các bạn có biết và có còn nhớ nó không? Hồi đó bán "Tào Phớ" toàn là những người đàn ông, gánh thùng gỗ  chứa "Tào Phớ" đi bán. Giờ đây ở Hà Nội không biết còn có món này không và bán ở đâu? Nhưng tiếng rao chắc chắn là không còn nữa.

Mùa nào thức ấy, khoảng tháng Năm Âm lịch (tháng giết sâu bọ) là vang lên tiếng rao "Ai bánh trôi, bánh chay !" của các bà từ ngoại thành gánh bánh vào Hà Nội bán. Đúng là « Nhất quỉ, nhì ma, thứ ba học trò ». Chúng tôi- những đứa trẻ con, học sinh Hà Nội đã chế lại lời rao bán hàng của các bà từ « Ai bánh trôi, bánh chay !» thành « Ai lấy tôi, lấy ngay ! » còn lời rao của ông bán « Tào Phớ » thành « Nào tớ ! », để trêu chọc họ mỗi khi bắt gặp họ trên cùng một con đường.

Mùa cốm vào tháng Tám Âm lịch thì : «  Cốm Vo…òng  đây !»

Mùa mưa Rươi thì: "Ai mua Rươi khô...ô...ông?".

Quanh năm lúc nào cũng có tiếng rao: "Ai đồng nát ba..án khô...ô...ông?" , hoặc :  « Đồng nát đổi ke..ẹo khô…ô …ông ? »

Keng, keng, keng …! Ấy là xe rác đã tới. Cứ nghe thấy âm thanh ấy là nhà nào, nhà nấy cầm rổ rác nhà mình chạy ra đường đổ rác ."Xe đổ rác" tới các khu phố Hà Nội hồi ấy vào khoảng 5, 6 giờ chiều.

Màn đêm bắt đầu buông xuống, phố xá yên ắng sau một ngày "mỗi người làm việc bằng hai" vào khoảng 9, 10 giờ tối là có ngay tiếng rao "Phá xa" của mấy chú « Ba Tàu » Hàng Buồm lan tỏa khắp các phố phường Hà Nội. Từ "Phá xa" xưa kia chắc ít người còn nhớ, nay đơn giản gọi là "Lạc rang".

Rồi còn nhiều tiếng rao khác nữa vào những buổi tối khuya khoắt như « Bánh khúc no…óng đây!», « Tầm quất!», …

 Với tôi âm thanh ấn tượng nhất, làm tôi nhớ nó đến quay quắt là âm thanh của các « ca sĩ mùa Hè ». Đó là âm thanh râm ran, một bản trường ca không dứt của những chú ve sầu, ca hát không ngừng nghỉ suốt cả mùa Hè rực rỡ. Nó tạo cho Hà Nội một nét riêng, đặc biệt vô cùng.

Hè nào, cho dù ở nơi đâu tôi vẫn cứ ước ao có mặt ở Hà thành để thưởng thức dàn đồng ca có một không hai ấy.

Có lẽ người Hà Nội hôm nay chẳng mấy ai để ý đến âm thanh này, nhưng với tôi cứ mỗi dịp Hè tới là lại trỗi dậy nỗi nhớ da diết tiếng ve kêu và cứ man mát buồn vì thiếu đi cái âm thanh thân thuộc từ thời thơ ấu...

Tháng Năm xưa kia, đâu đó trên sân trường xuất hiện những nụ hoa Phượng đỏ đầu tiên, báo hiệu mùa Hè đang đến. Cùng với những nụ hoa ấy là sự có mặt của những chú ve sầu - "Ca sĩ mùa Hè". Càng vào Hè các ca sĩ đó lại càng xuất hiện đông. Buổi trưa, buổi chiều, chỉ cần một cu cậu lính xướng là cả một dàn đồng ca cùng cất lên, hoà theo, cũng lên bổng xuống trầm, bè biếc đàng hoàng...Nghe vui tai và thú vị làm sao !

Hồi nhỏ tôi cũng đã từng đi soi đèn bắt ve sầu chưa lột vào buổi tối. Những buổi trưa nghỉ học, tôi đã cùng chúng bạn cầm sào dài đi dính lũ ve chơi.

Đã 40 năm rồi tôi không được nghe các "ca sĩ mùa Hè" hát. Còn các bạn, cư dân Hà Nội hàng năm có còn được nghe bản « Giao hưởng mùa Hè » của lũ ve không? Hy vọng rằng, các bạn vẫn còn được thưởng thức những âm thanh tuyệt vời ấy.

Có những "âm thanh" bị tuyệt chủng ít làm chúng ta buồn. Nhưng có những "âm thanh" thiếu nó, ta bùi ngùi nhung nhớ và cảm giác không gì bù đắp nổi, chẳng hạn như tiếng ve sầu kêu, đặc trưng của mùa Hè Hà Nội.

Xin đừng để xảy ra tình trạng sau này con cháu chúng ta chỉ hình dung thấy chú ve sầu - "Ca sĩ mùa Hè" trên trang ảnh và nghe bản "Giao hưởng mùa Hè" của chúng qua máy mà thôi.

Nếu thế thì tiếc lắm thay !