Trong đời quả thật có những bản nhạc, bài ca hay đến nỗi chỉ nghe một lần ta không thể nào quên.Đến tận giờ ở tuổi “cổ lai hy”, tôi vẫn còn nhớ giai điệu và ca từ của ca khúc ấy hơn 60 năm trước ở Hải Phòng vào một chiều thu yên ả.Một giọng nữ cao trong veo vút lên:

“ Triền miên reo dòng suối có con chim lạc đàn

Vờn bay tung cánh bay trên từng cành cây

Em nghe lời chim ca nỉ non

Dừng tay em dệt áo lắng nghe con chim chiền

Lòng em sao lạnh lùng nhớ anh khôn cùng hờ hơ hớ hơ hơ hờ hớ

Lòng em như chim nhớ ai xa vắng nỉ non cao trên ngàn

Lòng em như nước suối trong giữa dòng

Vẫn chưa ai bạn cùng hờ hơ hớ hơ hơ hờ hớ.”

     Với giai điệu mượt mà da diết, ca từ thật đẹp giàu hình tượng khiến tôi hình dung giữa cánh rừng bên dòng nước suối trong chảy róc rách  một sơn nữ tuổi vừa biết yêu thả hồn vào con chim lạc mất đàn với tiếng hót nỉ non.,vừa dệt áo trên khung lụa vừa nhớ người yêu.Giọng nữ cao vút quyện với tiếng đàn T”rưng, sáo trúc réo rắc như mang cả âm thanh của rừng núi đến tai người nghe. Bài hát chỉ có một lời. Khi ca sĩ hát lại lần hai tôi đã nhớ tiết tấu và ca từ bài ca và không thể quên được nó. Tôi không biết tác giả là ai vì thời ấy khi giới thiệu một tác phẩm mới, người ta cũng không nêu cặn kẽ xuất xứ hoặc đôi lời về tác giả , vả lại muốn tìm hiểu cũng chẳng dễ gì. Bẵng đi một thời gian, sau khi giới thiệu chương trình những ca khúc về Tây Nguyên của Đài phát thanh tiếng nói Việt nam,tôi mới biết bài Con chim lạc đàn là do nhạc sĩ Nhật Lai sáng tác. Các ca khúc Chim Ko’tia, Đợi chờ,Tiếng cồng đêm ngừng chiến…cũng đều mang tên cùng một người Nhật Lai. Khi máy bay Mỹ tăng cường đánh phá miền Bắc, bài hát Hà Tây quê lụa do ca sĩ nổi tiếng Quốc Hương thể hiện, sau này là nhạc hiệu của Đài phát thanh truyền hính Hà Tây đã gắn liền với tên tuổi của Nhật Lai. Tôi luôn tò mò muốn biết về người nhạc sĩ tài năng này. Đất nước đang chiến tranh, việc tìm tòi thân thế một con người dường như không thể. Ca từ và tiết tấu của Con chim lạc đàn vẫn cứ đọng mãi trong tôi mỗi khi nhìn thấy một chú chim bị lạc mất bạn tình khi cất lên tiếng nỉ non gọi bạn. Rồi hàng chục năm trôi đi với bao công việc và biến cố trong đời người, tôi không còn theo dõi bước đi của người nhạc sĩ mà mình yêu thích. Tình cờ tôi được đọc bài viết trên báo Sài gòn giải phóng của Phan Tấn Hùng “ Nhạc sĩ Nhật Lai- Hiện tượng âm nhạc độc đáo” kèm với bức ảnh chụp hai nhạc sĩ Nhật Lai và Lư Nhất Vũ chụp năm 1976.Vậy là tôi đã có thông tin về ông. Nhìn khuông mặt đầy thiện cảm, ánh mắt và nụ cười đều toát lên vẽ hoạt bát chứa đựng một tài năng thiên bẩm, một trong những nhạc sĩ tài năng nhất của nền âm nhạc Viêt nam đã ra đi đúng 30 năm.

         NS. Nhật Lai và NS. Lư Nhất Vũ (1976)  

          Nhạc sĩ Nhật Lai tên thật là Nguyễn Tuân sinh ngày 12-05-1931 của đất Phú Yên, cùng quê với nhà thơ Thanh Quế, Nguyễn Mỹ (là em ruột của Nhật Lai). Hai anh em Nhật Lai và Nguyễn Mỹ được thừa hưởng gen nghệ sĩ từ phía ngoại. Ông ngoại của họ từng được triều đình nhà Nguyễn vời ra kinh đô Huế dạy nhạc cung đình. Các cậu,dì của họ là những nghệ nhân dân gian chơi đàn ca tài tử, làm đào kếp biểu diễn các vỡ tuồng. Từ nhỏ Nhật Lai đã được người cậu dạy đàn mandolin, thổi sáo trúc.Trong thời gian học trung học ở Quảng Ngãi, ông được nhạc sỹ, nhà giáo Vân Đông dạy nhạc lý, cho tiếp xúc với nền âm nhạc phương Tây. Rời Quảng Ngãi , Nhật Lai lên công tác ở Daklak trong hoàn cành cuộc kháng chiến chống Pháp đang tiếp diễn. Ông lặn lội khắp các buôn làng, thâm nhập vào đời sống văn hóa của đồng bào dân tộc Ê đê, Bana, Giarai, Hơ rê để siêu tầm, nghiên cứu dân ca và sáng tác nhạc .Nhật Lai thành thạo các ngôn ngữ của các dân tộc Tây Nguyên, hấp thụ tinh hoa văn hóa của từng dân tộc đề sau nầy tập kết ra Bắc viết nên những ca khúc,bản nhạc kịch  nổi tiếng mang âm hưởng, màu sắc của núi rừng.

        Một ngày nọ sau đình chiến, dân làng An Nghiệp huyện Tuy An bị bất ngờ bởi một đoàn người dân tộc mình trần đóng khố, chân trần, mang theo gùi,tay cầm cồng chiêng xuống làm khách mà Nhật Lai là người dẫn đầu. Mẹ ông không nhận ra con mình vì ông chẵn khác gì họ khi cùng nhảy múa, ca hát bằng ngôn ngữ của người Tây Nguyên. Đó là lần cuối Nhật Lai gặp mẹ để ra Bắc tập kết theo hiệp định Giơ ne vơ 1954.

       Với tính cách dung dị, ít nói, bộc trực, chân thành, quyết liệt rất Tây nguyên trong con người cộng với vốn dân ca của đồng bào dân tộc được tích lũy,hàng trăm ca khúc được Nhật Lai viết trong thời gian 1949-1954 như Chim Kotia,Đợi chờ, Tiếng cồng đêm ngừng chiến, Tăm thơi…khi ra Bắc ông tiếp tục sáng tác hàng loạt ca khúc: Suối đàn T’rưng,Chim lạc đàn, chim Pongkle, Mặt trời Ê đê, Câu chuyện bên dòng suối …mang đậm chất núi rừng Tây Nguyên .Những năm tháng Mỹ tăng cường đánh phá miền Bắc, người ta nghe những ca khúc Bài ca sông Nhật Lệ, Bài ca anh Hồ Giáo, Hà Tây quê lụa… vang lên trên sóng phát thanh của đài Tiếng nói Việt Nam cũng của Nhật Lai. Tự học, tự luyện, tự nghiên cứu, tự tìm tòi vốn cũ dân gian và kinh nghiệm quốc tế để viết nhạc kịch (Opera), Nhật Lai là người thứ hai sau Đỗ Nhuận đặt nền móng cho loại hình nghệ thuật tổng hợp này tại Việt Nam mà tác phẩm Giao hưởng số 1                                          

Đất Lửa (1982) là một điển hình. Ông là người đi đầu trong sưu tầm và biên soạn dân ca Tây Nguyên, kế thừa và phát triển vốn quí đó trong sáng tác. Nhật Lai là người đưa Tây Nguyên đến với những thể loại thanh nhạc lớn hơn như một loạt ca kịch và ca cảnh trong những năm 60-70 của thế kỷ trước như Ama Trạng lợn, Thử lửa,Hơbia ,Nữ thẩn mặt trời…mà đỉnh cao trong lĩnh vực Opera là tác phẩm Bên bờ Krongpa (1968).Ông còn sáng tác nhiều bản nhạc không lời, nhạc phim, giao hưởng thính phỏng như hòa tấu Vũ khúc Tây Nguyên, ballade Tiếng trống đổng (1974) .Ngoài sáng tác, Nhật Lai còn đào tạo hàng loạt diễn viên ca múa và biên đạo vũ kịch.     

      Tài năng đang độ chín thì Nhật Lai đột ngột ra đi  ngày 05/01/1987 sau chuyến đi Riga ( Nước Cộng hòa Latvi của Liên xô) dự Liên hoan âm nhạc giao hưởng để trỉnh diễn bản giao hưởng Đất lửa .Việt Nam đã mất đi một tài năng lớn về âm nhạc. Năm 2002, nhạc sĩ Nhật Lai được truy tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật. Trong 56 năm trong đời, Nhật Lai đã cống hiến xuất sắc vào kho tàng âm nhạc Việt Nam. Tên tuổi của ông sẽ sống mãi trong lòng những người yêu nhạc nước nhà,những người yêu phong cách Nhật Lai.

                                                                                                                                 Tháng 04/2017.